Что такое выказванне навуковы стыль
3.3 Навуковы стыль. Моўныя сродкі навуковага стылю.
Разделы:
Навуковы стыль— функцыянальная разнавіднасць маўлення, якая выкарыстоўваецца ў сферы навукі і адукацыі, тэхнікі і вытворчасці. Гэта стыль навуковых артыкулаў, дысертацый, энцыклапедый, слоўнікаў, падручнікаў, навукова-тэхнічнай літаратуры, дакладаў і выступленняў на навуковыя тэмы.
Асноўнай формай рэалізацыі навуковага стылю з’яўляецца пісьмовае маўленне, хаця з развіццём сродкаў масавай камунікацыі, пашырэннем навуковых кантактаў павялічваецца роля вуснай формы зносін.
Галоўная функцыя навуковага стылю — перадача навуковай інфармацыі, доказнасць яе сапраўднасці, нярэдка — навізны і каштоўнасці.
Гэтай функцыяй абумоўліваецца спецыфіка навуковага стылю і яго асноўныя стылёвыя рысы: навуковая тэматыка тэкстаў, абстрактнасць і абагульненасць, аб’ектыўнасць і дакладнасць, лагічнасць і строгасць, доказнасць, насычанасць фактычнай інфармацыяй.
Падкрэсленая лагічнасць — тыповая рыса навуковага тэксту. Усе часткі ў ім цесна звязаны сэнсам і размяшчаюцца ў строга вызначанай паслядоўнасці.
Інфармацыя ў навуковых тэкстах павінна быць несупярэчлівай. Лагічнасць і строгасць навуковага выкладу дасягаецца шляхам выкарыстання:
спецыяльных канструкцый тыпу трэба адзначыць, неабходна спыніцца, спачатку прааналізуем, варта падкрэсліць;
пабочных канструкцый: па-першае, гэта значыць, такім чынам;
злучнікаў і прыслоўяў: таму, так як,затым, далей;
канструкцый з прыназоўнікамі: з прычыны, у сувязі, у выніку;
абагульняючых слоў пры аднародных членах сказа;
прамога парадку слоў у сказах.
Наступнай якасцю навуковага стылю з’яўляецца аб’ектыўнасць і дакладнасць выкладу. Сэнсавая дакладнасць (адназначнасць) абумоўлівае ўжыванне слоў з прамым значэннем, шырокае выкарыстанне тэрмінаў. Паўтор ключавых слоў у навуковым маўленні лічыцца нормай. Дакладнасцю тлумачыцца і выкарыстанне ў навуковым тэксце сказаў з дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі, з аднароднымі членамі і абагульняльнымі словамі.
Абагульненасць і абстрагаванасць уласцівы кожнаму навуковаму тэксту. Таму тут шырока выкарыстоўваецца абстрактная лексіка: хуткасць, сіла, ціск, бязважкасць, колькасць і інш. Для абазначэння агульных паняццяў ужываюцца словы з канкрэтным значэннем.
Адметнасць навуковага маўлення праяўляецца і ў частотнасці выкарыстання пэўных часцін мовы, іх форм, асаблівасцях іх функцыянавання. Для навуковага стылю характэрна перавага ва ўжыванні назоўнікаў і прыметнікаў над дзеясловамі. Тут шырока выкарыстоўваюцца назоўнікі ніякага роду з абстрактным значэннем(мысленне, выпраменьванне, падаўжэнне, адлюстраванне і інш.), формы роднага склону назоўнікаў у ролі азначэнняў (нормы літаратурнай мовы, тэмпература кіпення, закон Ома, тэарэма Піфагораі інш.), аддзеяслоўныя назоўнікі (рабіць уплыў). У навуковым маўленні не прынята выкарыстоўваць займеннік «я» і дзеясловы ў першай асобе адзіночнага ліку. Дзеясловы-выказнікі ўжываюцца звычайна ў форме 3-й асобы цяперашняга часу.
Інфармацыйны характар навуковага тэксту абумоўлівае тое, што ў ім амаль не сустракаюцца клічныя і пытальныя сказы, а таксама іншыя сродкі выражэння эмацыянальнага стану.
У навуковым стылі ўжываюцца нейтральныя словы з прамым значэннем і спецыяльныя тэрміны. Шматлікія навуковыя тэрміны маюць інтэрнацыянальны характар. Тэрміны, як правіла, адназначныя і дакладна называюць спецыяльныя навуковыя паняцці. Навуковы стыль мае сваю фразеалогію, якую складаюць устойлівыя спалучэнні тэрміналагічнага характару: вектарнае поле, пераменны ток, халасты ход.
У навуковым стылі ўжываюцца іншамоўныя словы і выразы, якія перадаюцца на пісьме графічнымі сродкамі мовы-крыніцы, напрыклад: Ssang Yong Aktyon.
Сучасны навуковы стыль вызначаецца ўжываннем формул, умоўных абазначэнняў, графікаў, схем. Шырока выкарыстоўваюцца канструкцыі з рознымі ўстаўкамі, паясненнямі.
Сучасная вытворчасць цесна звязана з навукай, таму многія тэрміны ўжываюцца як у навуковай, так і вытворча-тэхнічнай сферы. Яны служаць для называння працэсаў вытворчасці, механізмаў, інструментаў, дэталей, матэрыялаў.
Тэхнічныя тэксты маюць і пэўныя марфалагічныя асаблівасці. Так, напрыклад, тут ужываюцца формы множнага ліку рэчыўных назоўнікаў: маслы, солі, гліны, газы, шумы, хуткасці, магутнасці.
Сінтаксічныя канструкцыі больш простыя.
Навуковы стыль мае некалькі разнавіднасцей, або падстыляў: а) уласна навуковы (акадэмічны) — ім пішуцца навуковыя артыкулы, дысертацыі, манаграфіі, энцыклапедыі, інструкцыі; б) навукова-папулярны — характэрны для навуковых артыкулаў у газетах, навукова-папулярных часопісах, кнігах, для публічных выступленняў на навуковыя тэмы; в) навукова-вучэбны — выкарыстоўваецца ў вучэб-най літаратуры па розных прадметах, даведніках, дапаможніках.
Кожны з падстыляў навуковага маўлення адрозніваецца некаторымі асаблівасцямі. Уласна навуковы — найбольш строгі, дакладны. Ён вызначаецца шырокім выкарыстаннем тэрміналагічнай (марфема, нейтрон, дыягназі інш.) і агульнанавуковай (функцыя, сістэма, значэнне, лік, вызначыцьі інш.) лексікі, адсутнасцю вобразных сродкаў. Характэрны ўскладненыя і складаныя сінтаксічныя канструкцыі.
Навукова-папулярны тэкст адрасуецца шырокаму колу чытачоў, таму адрозніваецца ад уласна навуковага больш простым выкладам навуковай інфармацыі. Тут амаль не ўжываюцца вузкаспецыяльныя тэрміны. Калі ж яны выкарыстоўваюцца, то абавязкова тлумачацца ці ў самім тэксце, ці ў зносках. У навукова-папулярнай літаратуры дастаткова часта сустракаюцца вобразныя сродкі.
Навукова-вучэбны падстыль займае прамежкавае становішча паміж уласна навуковым і навукова-напулярным: ён не такі «строгі», як першы, і не такі “захапляльны”, як другі. Спецыфічная функцыя гэтай разнавіднасці навуковага маўлення — актывізацыя лагічнага мыслення чытача (слухача), г. зн. функцыя навучальная. Таму навукова-вучэбныя выданні адрасуюцца тым, хто хоча (ці павінен) засвоіць пэўныя навуковыя веды, атрымаць адукацыю, набыць спецыяльнасць. Мова вучэбнага тэксту павінна быць простай, зразумелай і ў той жа час адрознівацца навуковасцю, лагічнасцю выкладу. Гэта дасць магчымасць зрабіць навуковую інфармацыю больш даступнай і, адпаведна, аблегчыць яе засваенне.
Адметныя асаблівасці навуковага стылю
1. Сфера прымянення: выкарыстоўваецца ў навуковых працах і выступленнях на навуковыя тэмы (лекцыях, дакладах і г.д.).
2. Задачы маўлення: перадаць істотныя прыметы прадмета, патлумачыць прычыны з’яў.
3. Стылёвыя рысы: маўленне абагульнена-абстрактнае, падкрэслена лагічнае, доказнае.
— словы нейтральныя і кніжныя з абагульненым і абстрактным значэннем;
— развітыя апавядальныя сказы;
— выказнікі часта выражаны назоўнікамі або прыметнікамі.
Навуковы стыль, яго функцыі і характэрныя асаблівасці
Навуковы стыль абслугоўвае сферу навукі. Гэта стыль навуковых прац (артыкул, дысертацыя, даклад, манаграфія і інш.), падручнікаў, лекцый, дакладаў і паведамленняў. Ён увасабляе навуковае мысленне, форму існавання і перадачы ведаў.
Асноўныя асаблівасці стылю: інфармацыйнасць, аб’ектыўнасць, лагічнасць, доказнасць, насычанасць адпаведнай тэрміналогіяй. Для навуковага стылю ўласціва шырокае ўжыван-не абстрактнай лексікі. Тлумачэнні, заўвагі, паслядоўнасць выкладу перадаюцца з дапамогай па-бочных і ўстаўных канструкцый. Адгалінаванне стылю — навукова-папулярны падстыль. Навукова-папулярныя выданні разлічаны на масавага чытача, які не мае спецыяльнай падрыхтоўкі, таму вузкаспецыяльныя тэрміны, паняцці не ўжываюцца. Шырока выкарыстоўваюцца вобразныя сродкі мовы, гутарковыя словы і выразы.
Аснову навуковага стылю складаюць агульналітаратурныя, стылістычна нейтральныя словы (або міжстылёвая лексіка). Міжстылёвая лексіка складае аснову ўсёй мовы, выка-рыстоўваецца ў любым тыпе выказвання: хата, будынак, пабудова і інш.
У навуковых тэкстах агульнаўжывальнае слова можа набываць пэўную функцыянальную стылістычную афарбоўку
Агульналітаратурныя нейтральныя словы ўключаюць у сябе не толькі самастойныя часціны мовы (назоўнікі, прыметнікі, лічэбнікі, займеннікі, дзеясловы, прыслоўі), але і службовыя (прыназоўнікі, злучнікі, часціцы), якія выконваюць звычайныя для іх функцыі і маюць пэўныя значэнні.
Пэўную частку навуковай мовы складаюць словы агульнанавуковага выкарыстання, якія ўжываюцца ў навуковых працах самых розных галін.
Сярод слоў гэтай групы шмат іншамоўных, пераважна лацінскіх ці грэчаскіх.
Досыць часта такога тыпу словы становяцца па-за навуковымі тэкстамі, дзе ўсё ж выяўляецца іх спецыфіка ўжывання, агульнаўжывальнымі ў кніжнай сферы.
Тое ж можна сказаць і пра слова аргумент (ад лац. argumentum), агульнаўжывальнае значэнне якога – факт, які прыводзіцца для пацвярджэння, абгрунтавання; доказ, довад; у матэматычнай тэрміналогіі яно абазначае незалежную пераменную велічыню, ад змянення якой залежыць змяненне другой велічыні, што называецца функцыяй.
Самую спецыфічную групу навуковай мовы складаюць тэрміны, якія аб’ядноўваюцца ў тэрмінасістэмы (напрыклад, лінгвістыкі, літаратуразнаўства, медыцыны, сельскай гаспа-даркі і інш.).
Кожная галіна навукі і тэхнікі валодае сваімі тэрмінамі, і толькі ў сваёй тэрміна-сістэме тэрмін атрымлівае адназначнасць.
Слова агульналітаратурнай мовы выяўляе сваё значэнне ў пэўным кантэксце.
У навуковых тэкстах пашыраны рознага тыпу скарачэнні, абрэвіятуры, сімвалічныя і формульныя абазначэнні.
Фразеалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў.
Адметнасць навуковай мовы вызначаецца і праз падбор і выкарыстанне фразеалагізмаў. Фразеалагізмы валодаюць рознай мерай экспрэсіі. З пункту гледжання функцыянальна-стылявой афарбоўкі іх можна падзяліць на дзве групы: функцыянальна замацаваныя за пэўнымі стылямі і функцыянальна не замацаваныя за асобным стылем. У першай групе выдзяляюцца кніжныя, размоўныя і прастамоўныя фразеалагізмы. Толькі нямногія фразеалагізмы могуць быць стылістычна нейтральнымі і функцыянаваць ва ўсіх стылях: час ад часу, узвышаць голас, усё роўна, перш-наперш, у крайнім выпадку, раз-пораз, мець рацыю, браць слова, адным словам, болей таго, між іншым, з аднаго боку.
Кніжныя фразеалагізмы выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных, навуковых і мастацкіх тэкстах. Навуковыя тэксты вызначаюцца абмежаванай колькасцю фразеалагізмаў: альфа і амега, краевугольны камень, актуальная тэма, уяўляе навуковы інтарэс, чырвоная нітка, ланцуговая рэакцыя,запас трываласці, нулявы цыкл. Да іх прымыкаюць калькі і паўкалькі з іншых моў: аддаваць належнае, агнём і мячом, камень спатыкнення і інш.
У навуковых тэкстах функцыя фразеалагізмаў – намінатыўная, а ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах яны скарыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць.
Навуковы стыль: асаблівасці. Моўныя асаблівасці навуковага стылю
Навуковы стыль, асаблівасці якога з’яўляюцца прадметам даследавання для лінгвістаў, уяўляе сабой сукупнасць спецыфічных маўленчых прыёмаў, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў навуковай, навукова-тэхнічнай, навукова-папулярнай сферы для выказвання і афармлення разнастайных па зместу і прызначэнню ідэй, гіпотэз, дасягненняў.
Агульная характарыстыка навуковага тэксту
Разнавіднасці навуковага стылю
Прэваліраваньне пісьмовай формы існавання твораў навуковага стылю абумоўлівае абгрунтаванасць, ўзважанасць, выразнасць іх утрымання і афармлення.
М. П. Сянкевіч структураванай віды навуковага стылю па ступені «навуковасці» канчатковага творы і вылучыў наступныя тыпы:
4. Навукова-даведачная літаратура (даведнікі, зборнікі, слоўнікі, каталогі) мае на мэце даць гранічна сціснутую, дакладную, без падрабязнасьцяў інфармацыю, прад’явіць чытачу толькі факты.
5. Асаблівая сфера прымянення ў вучэбна-навуковай літаратуры, тут выкладаюцца асновы навук і дададзены дыдактычны кампанент, які прадугледжвае ілюстрацыйныя элементы і матэрыялы для паўтарэння (вучэбныя выданні для розных навучальных устаноў).
6. Навукова-папулярныя выданні ўяўляюць біяграфіі выбітных людзей, гісторыі паходжання розных з’яў, хроніку падзей і адкрыццяў і даступныя для шырокага круга якія цікавяцца асоб, дзякуючы ілюстрацыям, прыкладам, з тлумачэнняў.
Ўласцівасці навуковага тэксту
Тэкст, створаны ў навуковым стылі, уяўляе сабой стандартызаваных замкнёную сістэму.
Адсылачная апарат (зноскі, спасылкі, заўвагі) фармуе больш дакладнае ўяўленне аб прадмеце прамовы і служыць рэалізацыі такой якасці навуковага маўлення, як дакладнасць цытат і проверяемость крыніц.
Такім чынам, навуковы стыль, асаблівасці якога характарызуюцца адпаведнасцю норме літаратурнай мовы, служыць дакладнасці, яснасці і лаканічнасці ў выразе думак даследавання. Для навуковага выказванні характэрная Маналагічнае форма, логіка апавядання раскрываецца паслядоўна, высновы аформленыя як завершаныя і поўныя па сэнсе фразы.
Сэнсавая структура навуковага тэксту
Ўсялякі тэкст навуковага стылю мае сваю логіку пабудовы, нейкую скончаную форму, адпаведную законам структуравання. Як правіла, даследчык прытрымліваецца наступнай схемы:
Моўныя прыкметы: лексіка
Адцягнены тон і абагульненне фармуюць лексічныя асаблівасці навуковага стылю:
1. Ужыванне слоў у іх канкрэтных значэннях, перавага слоў з абстрактным значэннем (аб’ём, праходнасць, супраціў, канфлікт, стагнацыя, словаўтварэнне, бібліяграфія і г.д.).
2. Словы з паўсядзённага ўжытку набываюць у кантэксце навуковага творы тэрміналагічны альбо абагульненае значэнне. Гэта тычыцца, напрыклад, тэхнічных тэрмінаў: муфта, шпулька, трубка і інш.
4. Для твораў навуковага стылю характэрныя абрэвіятуры і складанаскарочаныя словы: выд-ць, ГОСТ, Дзяржплан, млн, НДІ.
Моўныя асаблівасці навуковага стылю, у прыватнасці, у галіне лексікі, маюць функцыянальную накіраванасць: абагульнена-адцягнены характар падачы матэрыялу, аб’ектыўнасць поглядаў і высноў аўтара, дакладнасць прадстаўленых звестак.
Моўныя прыкметы: марфалогія
Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю:
5. У навуковай прамовы таксама ўжываюцца кароткія прыметнікі, напрыклад: стаўленне характэрна.
Моўныя прыкметы: сінтаксіс
Моўныя асаблівасці навуковага стылю ў плане сінтаксісу выяўляюць сувязь прамовы са спецыфічным мысленнем вучонага: канструкцыі, якія ужываюцца ў тэкстах, нейтральныя і агульнаўжывальнай. Найбольш тыповым з’яўляецца прыём сінтаксічнай кампрэсіі, калі ажыццяўляецца сціск аб’ёму тэксту пры павелічэнні яго інфарматыўнасці і сэнсавай напоўненасці. Гэта рэалізуецца пры дапамозе адмысловага пабудовы словазлучэнняў і прапаноў.
Сінтаксічныя асаблівасці навуковага стылю:
1. Выкарыстанне азначальнымі словазлучэнняў «назоўнік + назоўнік у родным склоне»: абмен рэчываў, ліквіднасць валюты, прыбор для дэмантажу і г.д.
2. Азначэнні, выяўленыя прыметнікам, ўжываюцца ў значэнні тэрміна: безумоўны рэфлекс, цвёрды знак, гістарычны экскурс і інш.
5. Сінтаксічныя структуры прапаноў выказваюць паняційнае ўтрыманне, таму эталонам для пішучага вучонага з’яўляецца полносоставное прапанову апавядальнага тыпу з саюзнай сувяззю паміж яго часткамі, з нейтральным у плане стылю лексічным напаўненнем і нарматыўным парадкам слоў: Трэба сказаць, што зоопсихологи доўга, упарта і беспаспяхова спрабавалі навучыць найбольш развітых чалавекападобных (шымпанзэ) гукавым мове. Сярод складаназалежных прапаноў дамінуюць структуры з адным Даданыя: Паміж інтэлектам і мовай размяшчаецца прамежкавая першасная камунікатыўная сістэма, якая атрымала назву функцыянальнага базісу гаворкі.
8. Для таго каб аформіць прычынна-выніковыя адносіны паміж з’явамі, у навуковай гаворкі выкарыстоўваюцца складаныя сказы з злучальных і подчинительной саюзнай сувяззю. Часта сустракаюцца складаныя саюзы і саюзныя словы: з прычыны таго што, нягледзячы на тое што, з прычыны таго што, таму што, між тым як, тады як, у той час як і інш. Шырока распаўсюджаныя Складаназалежныя сказы з даданымі изъяснительные, азначальныя, прычыны, ўмовы, часу, следства.
Сродкі сувязі ў навуковым тэксце
Навуковы стыль, асаблівасці якога складаюцца ў спецыфічным выкарыстанні моўных сродкаў, абапіраецца не толькі на нарматыўную базу мовы, але і на законы логікі.
Так, для таго каб лагічна выказаць свае думкі, даследчык павінен выкарыстоўваць марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю і сінтаксічныя магчымасці для сувязі асобных частак свайго выказванні. Гэтай мэты служаць розныя сінтаксічныя пабудовы, складаныя прапановы рознага тыпу са «словамі-сашчэпкамі», які ўдакладняе, датычнымі, дзеепрыслоўныя абарачэннямі, пералічанымі і інш.
Прывядзём асноўныя з іх:
Мова і стыль навукова-папулярнага тэксту
Выклад матэрыялу ў навукова-папулярнай літаратуры набліжана да нейтральнага, літаратурных, так як чытачу прапануюцца толькі спецыяльна адабраныя факты, цікавыя аспекты, фрагменты гістарычных рэканструкцый. Форма выкладання такога роду дадзеных павінна быць даступнай для неадмыслоўцаў, такім чынам, адбор матэрыялу, сістэма доказаў і прыкладаў, манера выкладання інфармацыі, а таксама мову і стыль твораў, якія адносяцца да навукова-папулярнай літаратуры, некалькі адрозніваюцца ад уласна навуковага тэксту.
Наглядна ўявіць асаблівасці навукова-папулярнага стылю ў параўнанні з навуковым можна з дапамогай табліцы:
Багацце агульнанавуковай лексікі і тэрміналогіі, часта са складанымі фармулёўкамі і доказамі.
Тэрміны растлумачаны даступным для чытача мовай, прыведзены асноўныя вынікі без падрабязнасьцяў.
Прысутнічае моўная экспрэсія.
Навукова-папулярны стыль задзейнічае многія сродкі, якія належаць агульнанацыянальным мове, але рысы своеасаблівасці яму надаюць функцыянальныя асаблівасці выкарыстання гэтых сродкаў, спецыфіка арганізацыі тэксту такога навуковага творы
Такім чынам, асаблівасцямі навуковага стылю з’яўляюцца спецыфічныя лексічныя і граматычныя сродкі, сінтаксічныя формулы, дзякуючы якім тэкст становіцца «сухім» і дакладным, зразумелым для вузкага кола спецыялістаў. Навукова-папулярны стыль закліканы зрабіць апавяданне пра які-небудзь навуковым з’яве даступным для больш шырокага кола чытачоў ці слухачоў ( «проста аб складаным»), таму ён набліжаецца па ступені ўздзеяння да твораў мастацкага і публіцыстычнага стылю.
Агульная характарыстыка навуковага стылю
Навуковы стыль абслугоўвае навуковую дзейнасць грамадства і выкарыстоўваецца пераважна ў пісьмовай форме ў навуковай літаратуры – манаграфіях, артыкулах, дысертацыях, дакладах, рэфератах, анатацыях і інш.
Усе моўныя сродкі навуковага стылю накіраваны на тое, каб лагічна, дакладна і зразумела перадаць змест.
Прыкметы навуковага стылю – дакладнасць, абстрактнасць, лагічнасць і аб’ектыўнасць. Яны арганізуюць усе моўныя сродкі, якія фарміруюць навуковы стыль.
У межах навуковага стылю сфарміраваліся наступныя разнавіднасці (падстылі): 1) уласна навуковы; 2) вучэбна-навуковы; 3) навукова-інфарматыўны; 4) навукова-даведачны; 5) навукова-папулярны. Кожнаму падстылю ўласцівы свае жанры і індывідуальна-стылёвыя рысы.
Навуковы стыль мае адметныя лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці.
Лексічныя асаблівасці навуковых тэкстаў
Аснову навуковага стылю, як і іншых стыляў, складаюць агульналітаратурныя, стылістычна нейтральныя словы, або міжстылёвыя (словы, якія аднолькава свабодна выкарыстоўваюцца ў любым тыпе выказвання). Гэта лексіка з’яўляецца ядром тэксту любога стылю і складае найбольшую групу.
Пэўную частку лексікі навуковых тэкстаў складаюць агульнанавуковыя словы, якія ўжываюцца ў навуковых працах самых розных галін ведаў: гіпотэза, праблема, працэс, тэорыя, сістэма, абгрунтаваць, абумовіць, з’яўляцца, характарызавацца і інш. Сярод гэтых слоў вялікая колькасць іншамоўных: асіміляцыя, індэкс, асацыяцыя, працэс, аргумент.
Самую спецыфічную групу лексікі навуковых тэкстаў складаюць тэрміны – словы, спалучэнні слоў, якія групуюцца ў тэрміналагічныя аб’яднанні паводле пэўнай галіны навукі, тэхнікі і г.д.
Кожная навука, яе адгалінаванне, тэхніка валодаюць сваімі тэрмінамі. Узнікненне і функцыянаванне тэрмінаў абумоўлена развіццём навукі, тэхнікі, мастацтва. Тэрміналогія пастаянна папаўняецца новымі адзінкамі.
У навуковых тэкстах выдзяляюць яшчэ адзін адметны пласт: скарачэнні, абрэвіятуры, сімвалічныя і формульныя абазначэнні.
Марфалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў
У тэкстах навуковага стылю выкарыстоўваюцца амаль усе часціны мовы, за выключэннем выклічнікаў.
У навуковых тэкстах менш ужывальныя дзеясловы. Пры гэтым большасць дзеясловаў-выказнікаў ужываецца ў форме 3-й асобы цяперашняга часу, бо абазначаюць не дынамічны стан у момант маўлення, а цяперашні час, пастаянны, надчасавы. Адсутнасць формаў 1-й і 2-й асобы звязана з непажаданай канкрэтызацыяй. Дзеясловы ў форме прошлага часу незакончанага трывання выкарыстоўваюцца для выражэння змены паслядоўнасці дзеяння, часавай паслядоўнасці.
У навуковых тэкстах самымі частотнымі з’яўляюцца абстрактныя назоўнікі: маса, бег, цеплыня, форма, рэчыва, нарыхтоўка, ачыстка і інш.
Прыметнікі ў навуковым стылі ўжываюцца надзвычай шырока, але як сродак пераважна класіфікацыйны, маюць інформацыйны характар, уваходзяць у склад устойлівых тэрміналагічных спалучэнняў: валютныя аперацыі, падатковыя льготы, мятліца балотная, драўляная апока і г.д.
Пры дзеясловах-выказніках ўжываюцца займеннікі з адцягнена-абагульненым значэннем – ён, яна, яно, яны, мы.Займеннік я не выкарыстоўваецца ў навуковых тэкстах. Ён апускаецца або замяняецца займеннікам мы (“аўтарскае мы”, або “мы сціпласці”).
Спецыфікай навуковых тэкстаў з’яўляецца выкарыстанне адназоўнікавых прыназоўнікаў: у выпадку, у сувязі з, па меры, у выніку, у адпаведнасці з.
Сінтаксічныя асаблівасці навуковых тэкстаў
Спецыфіка навуковых тэкстаў выяўляецца і ў сінтаксісе.
З розных тыпаў сказаў па мэце выказвання часцей за ўсё выкарыстоўваюцца апавядальныя сказы, мэта якіх – паведамленне інфармацыі, якое выражаецца ў сцвярджальнай або адмоўнай форме. Пытальныя сказы ў навуковым стылі маюць сваю спецыфіку: часцей за ўсё яны надаюць адценне навукова-папулярнага выкладу ў пісьмовай форме.
Выкарыстоўваюцца ў навуковых тэкстах і рытарычныя пытанні з мэтай сканцэнтраваць увагу на якім-небудзь палажэнні, пэўнай думцы, аргуменце.
Сказы ў навуковых тэкстах у большасці двухсастаўныя, развітыя, ускладненыя. Характэрна і ўжыванне ўскладненых і складаных сінтаксічных канструкцый.
Пабочныя словы, канструкцыі ў навуковых тэкстах абмежаваны тымі, якія ўказваюць на адносіны паміж часткамі выказвання, а ўстаўныя словы і сказы нясуць дадатковыя звесткі, тлумачэнні, удакладненні, папраўкі.
Са складаных сказаў найбольш ужывальнымі з’яўляюцца складаназалежныя, што адпавядае патрабаванням доказна-лагічнага выкладу ў навуковых тэкстах.
У тэкстах навуковага стылю ўжываюцца і спецыфічныя сродкі міжфразавай сувязі (злучнікі і злучальныя словы): у той час калі, у сувязі з тым што, тым не менш, нягледзячы на тое што, па меры таго як і інш.
Для сувязі абзацаў выкарыстоўваюцца розныя сродкі: лексічныя паўторы, прыслоўі, прыслоўныя словы: тут, спачатку, пасля, вышэй, тады; указальныя і асабовыя займеннікі 3-й асобы.
Для сувязі частак тэксту выкарыстоўваюцца розныя сінтаксічныя канструкцыі: як ужо адзначалася, зразумела, што; відаць, што; неабходна заўважыць, што і інш.
Для ілюстрацыі сказанага прыводзім прыклады тэкстаў навуковага стылю.
1. Амерыканскі паласаты рак займае ў Нідэрландах усе вадаёмы. Тое ж самае адзначаецца ў Германіі, Францыі, Чэхіі, Польшчы, выяўлены рак і на тэрыторыі Гродзенскай вобласці.
З чым жа звязана такая імклівая экспансія амерыканскага віду ў водныя экасістэмы Еўропы? Напэўна, гэта абмоўлена некалькімі прычынамі.
Па-першае, стварылася спрыяльная сітуацыя пасля ракавай чумы, пачатак якой упершыню быў зафіксаваны ў 1860 годзе на тэрыторыі Паўночнай Італіі. Выкліканая грыбком, які паразітуе толькі на раках, яна знішчыла спрадвечныя пасяленні высакароднага, або шыракапальцага, рака – сучасніка мастадонтаў і мамантаў. У наступныя дваццаць гадоў ракавая чума дасягнула вадаёмаў Францыі і Германіі, а адтуль распаўсюджвалася па ўсёй Еўропе.
Паводле ўспамінаў сучаснікаў, гэта было страшнае відовішча. На берагі рэк і азёр у зборышчы сваіх больш дробных сабратаў выпаўзалі гіганты, зарослыя бура-зялёнымі водарасцямі. Пазней такі лёс быў наканаваны і даўгапальцаму раку.
Знішчэнне пагалоўя абарыгенных ракаў абумовіла свядомае перасяленне новага віду. Як выявілася пазней, паласаты амерыканец аказаўся ўстойлівым да ракавай чумы. Па-другое, яго паспяховае ўкараненне ў еўрапейскую фауну звязвацца з вялікай экалагічнай пластычнасцю: прыстасаванасцю да недахопу кіслароду, рэзкіх змен тэмпературы, забруджанасці вадаёмаў.
Па-трэцяе, паласаты рак характарызуецца хуткім узнаўленнем пагалоўя. У спрыяльных умовах шчыльнасць яго пасялення дасягае прыкладна сямідзесяці экзэмпляраў на квадратны метр.
Такім чынам, прышэлец з Амерыкі мае шэраг адаптацыйна-біялагічных пераваг перад нашымі шыракапальцым і даўгапальцым ракамі.
2. Правы чалавека – гэта сістэма нормаў паводзін. Існуюць яны на стыку маралі і права.
З філасофскага пункту гледжання правы чалавека – гэта універсальныя маральныя правы. Звычайныя правы, у адрозненне ад універсальных правоў, пароджаны канкрэтнай жыццёвай сітуацыяй, у якой знаходзіцца чалавек, яго статусам, становішчам у сістэме адносін паміж людзьмі. Напрыклад, глава сям’і мае маральнае права ведаць, што адбываецца ў яго доме.
Універсальныя маральныя правы не залежаць ад канкрэтных абставін і ўласцівыя любому чалавеку ў любой сітуацыі як неабходныя і мінімальныя кампаненты чалавечага гонару. Гэтыя правы вынікаюць з самой прыроды чалавека, і таму іх яшчэ называюць натуральнымі правамі. Чалавек валодае натуральнымі правамі ад нараджэння і незалежна ад таго, ці прызнаюцца яны непасрэдным акружэннем дадзенага чалавека і ці абараняюцца яны дзяржавай.
Уяўленні пра розныя правы і свабоды зараджаліся ў розных культурах і ў розныя эпохі як этычныя меркаванні. З часам гэтыя ўяўленні знаходзілі адлюстраванне ў прававых дакументах: кодэксах, дэкларацыях, канстытуцыях. У развітых сучасных грамадствах правы чалавека з’яўляюцца асновай дзейнага заканадаўства.
У гэтым плане адрозніваюць натуральнае і пазітыўнае права. Натуральнае права ёсць маральны мінімум, які неабходны для захавання грамадства. Пазітыўнае права выражана ў дзейным заканадаўстве. Патрабаванні натуральнага і пазітыўнага права могуць не супадаць. Дастаткова ўспомніць законы гітлераўскага і сталінскага рэжымаў, калі былі здзейснены шматлікія злачынствы супраць чалавечнасці. У гэтых умовах узнікае канфлікт натуральнага і пазітыўнага права: чаму падпарадкоўвацца – законам пісаным або законам найвышэйшым?
У сучасным свеце важнае паняцце метаправа. Метаправа – гэта агульныя правілы для ўладкавання прававых сістэм, іншымі словамі, гэта права для права. Такім чынам, правы чалавека становяцца метаправам.