Что такое дзеясловы на белорусском

Як вызначыць лад дзеяслова: формы, спосабы, табліца з прыкладамі

Як вызначыць лад дзеяслова? Гэта досыць просты пытанне, хоць у многіх ён выклікае пэўныя цяжкасці. На самай справе, усё нашмат прасцей, чым здаецца на першы погляд.

Што гэта?

Перш чым ўдавацца ў правілы, якія тычацца ладу, трэба разабрацца з тым, што гэта наогул такое. Гэта адмысловая граматычная катэгорыя дзеяслова, якая паказвае на сувязь паміж дзеяннем і рэальнасцю. То бок, гэта не самастойная частка прамовы, а форма дзеяслова, якая паказвае ўжо існае ці магчымае ў будучыні дзеянне.

Віды і формы ладу дзеясловаў

У лінгвістыцы адрозніваюць наступныя віды дадзенай катэгорыі:

Першыя тры з прыведзеных ладу будуць разабраны больш падрабязна, таму што менавіта яны маюцца ў дзеясловаў у рускай мове. Аднак так як усяго відаў цэлае мноства, то ў рускай мове кожны з наяўных валодае рознымі характарыстыкамі мадальнасці, то есць совмещет ў сабе некалькі ладу.

Абвесны, умоўны і загадны лад – асаблівасці

Абвесны лад або індыкатыў – катэгорыя, якая выказвае працэс у любым часу. Марфалагічнага паказчыка гэты выгляд не мае, замест гэтага выкарыстоўваюцца марфемы часу і асобы дзеяслова.

Нервовая сістэма чалавека выступае своеасаблівым каардынатарам у нашым арганізме. Яна перадае каманды ад мозгу мускулатуры, органаў, тканін і апрацоўвае сігналы, якія ідуць ад іх. У якасці своеасаблівага носьбіта дадзеных выкарыстоўваецца нервовы імп.

Пры выбары сваёй будучай прафесіі не варта абапірацца на чые-то рэкамендацыі і парады, тым больш не трэба падпарадкоўвацца сваім бацькам, якія даволі часта вырашаюць без вас самастойна, куды паступіць пасля 11 класа. Варта задумацца, наколькі паспяхо.

Крывяносная сістэма жывёл прайшла доўгі шлях фарміравання ў ходзе эвалюцыйнага развіцця свету. Яна ўтварылася на месцы рудыментарных частак першаснай паражніны цела, якая ў вышэйшых жывёл была выцесненая целломом, або другаснай паражніной цела. У пра.

Дадатковыя мадальныя характарыстыкі дадзенага падвіда катэгорыі – рашучасць, гатоўнасць, пагроза і іншыя інтанацыйныя моманты.

Загадны лад або імператыў – катэгорыя, якая адказвае за выраз просьбы, загаду або падахвочванні да дзеяння. Яго таксама называюць заахвочвальным нахілам. У дадзенай категориии няма формаў часу, затое можна вылучыць формы 2 асобы адзіночнага і множнага ліку і 1 асобы множнага ліку, то ёсць такі дзеяслоў спалучаецца з займеннікам «ты», «вы» і «мы», адпаведна.

Дадатковыя мадальныя характарыстыкі дадзенага падвіда катэгорыі – пажаданасць, дапушчэнне, долженствование і іншыя.

Умоўны лад або субъюнктив – катэгорыя, якая пазначае жаданы, меркаваны ці магчымы працэс. У гэтага віду няма формаў часу, але яно змяняецца па ліках і родах. Асаблівасцю гэтага падвіда з’яўляецца наяўнасць часціцы «бы», то ёсць пытанне да дзеяслова гучыць не «што (з)рабіць?», а «што б (з)рабіць?». Таму дадзенае лад гэтак жа называецца ўмоўным.

Іншыя мадальныя характарыстыкі гэтага дадзенага падвіда катэгорыі – жаданне, савет, шкадаванне.

Табліца з прыкладамі

Прывядзём прыклады на кожны від ладу дзеясловаў у табліцы.

Источник

Раздатка «Дзеяслоў як часціна мовы»

Да асабовых належаць дзеясловы, якія паказ-

ваюць, хто ўтварае дзеянне: (я) чытаю, (вы) бачыце.

Безасабовыя дзеясловы абазначаюць дзеянні,

якія адбываюцца самі па сабе, без дзеючай асобы (прадмета) : заімжыла.

Нез варотныя дзеясловы

Усе астатнія дзеясловы, якія не указываюць на ўтваральніка дзеяння.

вучыць, вучу, вучыў, буду вучыць

закончанае дзеянне, г. зн. якое адбылося ці абавязкова адбудзецца: вывучыць, вывучыў, вывучу

адказваюць на пытанні

ш т о б у д у р а б і ц ь?

ш т о з р а б і ц ь?

цяперашняга, прошлага і будучага часу: чытаю, чытаў, буду чытаць.

прошлага і будучага простага часу: прачытаў, прачытаю .

Курс повышения квалификации

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Номер материала: ДБ-533546

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

В Минпросвещения рассказали о формате обучения школьников после праздников

Время чтения: 1 минута

В России утвердили новый порядок формирования федерального перечня учебников

Время чтения: 1 минута

Российские юниоры завоевали 6 медалей на Международной научной олимпиаде

Время чтения: 2 минуты

Чем заняться с детьми в новогодние праздники в Москве

Время чтения: 4 минуты

В Думу внесли законопроект об обязательном образовании для находящихся в СИЗО подростков

Время чтения: 2 минуты

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Модуль » Правапіс суфіксаў дзеясловаў»

Уваходны тэст “Правапіс c уфіксаў дзеясловаў”

Адзначце правільна ўтвораныя дзеясловы:

1) фармірую — фарміраваць

3) пакутую — пакутваць

4) атрымліваю — атрымліваць

5) ахвярую — ахвяраваць

Адзначце дзеяловы, правільна перакладзеныя на белшарускую мову:

1) скучать — сумаваць

2) поддерживать — падтрымліваць

3) почитать — шанаваць

4) украшать — упрыгожываць

5) переспрашивать — перапытываць

Адзначце дзеясловы, утвораныя пры дапамозе суфікса –ва-

Адзначце дзеяловы з суфіксам іва-ыва:

3) праветрываць памяшканне;

4) высвістваць мелодыю.

5) выслухіваць настаўленні;

Адзначце дзеямсловы з памылковымі суфіксамі:

Адзначце дзеясловы з правільна ўжытымі суфіксамі:

Адзначце дзеясловы, якія ўтвараюцца пры дапамозе суфікса –ава-ява-:

Адзначце дзеямловы, у якіх пішацца суфікс –ва-:

Адзначце правільна ўтвораныя дзеясловы:

Выпішыце дзеялоў з суфіксам –ва-, запішыце ў неазначальнай форме:

каманд..ць, павяліч..ць, здзек..цца, падтрымл..ць

Выпішыце дзеяслоў, які напісаны ў адпаведнасці з арфаграфічнай нормай, запішыце:

Выгуліваць, заклеіваць, перачытываць, распытываць, даследаваць

Ад дзеяслова здзекуюся ўтварыце неазначальную форму дзеяслова, адказ запішыце

Перакладзіце дзеяслоў на беларускую мову, адказ запішыце:

Перакладзіце дзеяслоў на беларускую мову, адказ запішыце:

Правапіс суфіксаў дзеясловаў (паўтараем правіла)

Пры ўтварэнні формы дзеяслова неабходна дарозніваць напісанне суфіксаў

Суфіксы –іва-ыва- пішуцца ў дзеясловах

пасля збегу зычных пасля літар р,л,н

Суфікс –ва- пішацца, калі дзеяслоў у 1 асобе адзіночнага ліку заканваецца на

Суфікс – ва- пішацца

толькі пасля адзіночнай зычнай

У дзеясловах малюю, даследую, камандую, здзекуюся, пакутую неазначальная форма дзеяслова ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў

Лічбавы дыктант “Правапіс суфіксаў дзеясловаў”

1. Дзеяслоў агортваць утвораны пры дапамозе суфікса –ва-;

3. Слова пасвістывалі напісана правільна;

7. Словы наведываць, загадываць, раздумываць утвораны пры дапамозе суфіксаў –ыва-;

8. У слове здзеквацца дапушчана памылка;

9. Дзеясловы заклеіваць, супакоіваць утвораны пры дапамозе суфікса –іва-;

10.Дзеяслоў даследаваць мае ў сваім складзе суфікс –ава-;

Тэставае заданне “Правапіс суфіксаў дзеясловаў”

А1. Адзначце правільна ўтвораныя і напісаныя дзеясловы:

1) фармірую — фарміраваць 3) пакутую — пакутваць
2) шаную — шанаваць 4)атрымліваю — атрымліваць
5) перапытваю — перапытываць
А2. Адзначце правільна перакладзеныя і напісаныя дзеясловы:

1) скучать — сумаваць
2) поддерживать — падтрымліваць
3) почитать — шанаваць
4) украшать — упрыгожываць
5) переспрашивать — перапытываць

А3.Адзначце дзеясловы з суфіксам –ЫВА- (-ІВА-):

1) падтрымл..ць 3)даслед..ць 5) разыгр..ць

2) паказ..ць 4)устанаўл..ць

А4. Адзначце дзеясловы з суфіксам –АВА– (–ЯВА–):

1) падпіс..ць 3) навед..ць 5) запаль..ць

А 5.Адзначце дзеясловы з суфіксам –АВА– (–ЯВА–):

1)расклей..ць 3)замасл..ць 5)танц..ць

А6. Адзначце правільна ўтвораныя і напісаныя дзеясловы:

2) падбяліць – падбеліваць 4) падсаліць – падсольваць

5) клеіць – заклеіваць

А7. Адзначце правільна ўтвораныя і напісаныя дзеясловы:

1) утаіць — утойваць, 3) супакоіць — супакоіваць,

2) засвоіць — засвойваць, 4) узброіць —узброіваць,

А8.Адзначце дзеясловы з суфіксам –ЫВА- (-ІВА-):

1) заканч..ваць 3) зацяруш..ваць 5) раздум..ваць

2) выветр..ваць 4) адыгр..ваць

А9.Адзначце дзеясловы з суфіксам –ВА-:

1) падстрэл..ваць 3) загад..ваць 5) падкрэсл..ваць

2) дагул..ваць 4) адказ..ваць

А10. Адзначце правільна напісаныя дзеясловы:

1) стрымлеваць 3) выгортваць 5) заказваць

2) высвістываць 4) спісываць

В4.Перакладзіце дзеяслоў на беларускую мову, адказ запішыце ў неазначальнай форме: волную.

В5. Запішыце дзеяслоў у неазначальнай форме: паказваю — ____________.

Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

Курс повышения квалификации

Дистанционное обучение как современный формат преподавания

Курс повышения квалификации

Специфика преподавания предмета «Родной (русский) язык» с учетом реализации ФГОС НОО

Курс профессиональной переподготовки

Русский язык и литература: теория и методика преподавания в образовательной организации

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

также Вы можете выбрать тип материала:

Общая информация

Похожие материалы

Апорны канспект + Заданні па тэме “Працяжнік паміж дзейнікам і выказнікам”

Лічбавы дыктант “Правапіс суфіксаў дзеясловаў”

Абагульненне вопыту па тэме «Фарміраванне лінгвакультуралагічнай кампетэнцыі на ўроках беларускай мовы і літаратуры»

ТРЭНІНГ( Ключ) па беларускай мове па тэме «СІНТАКСІС»

ТРЭНІНГ па беларускай мове па тэме «СІНТАКСІС»

ТЭМАТЫЧНЫ ТРЭНАЖОР+КЛЮЧ па беларускай мове па тэме «Арфаграфiя.Правапіс зычных»

ТЭМАТЫЧНЫ ТРЭНАЖОР+КЛЮЧ па беларускай мове па тэме: » Тэкст»

ТЭМАТЫЧНЫ ТРЭНАЖОР +КЛЮЧ «ПРЫСЛОЎЕ».

Не нашли то что искали?

Воспользуйтесь поиском по нашей базе из
5429166 материалов.

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

В России утвердили новый порядок формирования федерального перечня учебников

Время чтения: 1 минута

Минздрав включил вакцинацию подростков от ковида в календарь прививок

Время чтения: 1 минута

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

При засыпании человеческий мозг может решать сложные задачи

Время чтения: 1 минута

Рособрнадзор разрешил провести ВПР по некоторым предметам на компьютерах

Время чтения: 0 минут

В Минпросвещения рассказали о формате обучения школьников после праздников

Время чтения: 1 минута

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Даргевіч А. У. Урок беларускай мовы ў 6 класе па тэме “Дзеяслоў. Правапіс не (ня) з дзеясловамі”.

Главная страница > Педагогам > Даргевіч А. У. Урок беларускай мовы ў 6 класе па тэме “Дзеяслоў. Правапіс не (ня) з дзеясловамі”.

Дата публикации: 14 августа 2019

Тэма: Дзеяслоў. Правапіс не (ня) з дзеясловамі

Мэта і задачы: стварыць умовы для узнаўлення ведаў па тэме

«Дзеяслоў»; засвоіць правілы правапісу не (ня) з

дзеясловамі; выпрацоўваць уменне знаходзіць

дзеясловы ў тэксце, утвараць неазначальную форму;

правільна пісаць часціцу не (ня) з дзеясловамі;

ужываць ва ўласным і пісьмовым маўленні; выхоўваць

павагу да ўсяго жывога.

Абсталяванне: назвы прыпынкаў, карткі, кошык, грыбы.

1. Арганізацыйны момант.

-Добры дзень, рада ўсіх вітаць, сядайце. Сядзьце так, каб было зручна, але не забывайце пра правільную паставу ў час урока.

-Што, на вашу думку, з’яўляецца прыкметай добрага настрою? (Усмешка). Сапраўды, усмешка—важная прыкмета добрага настрою, таму ўсміхніцеся, падарыце ўсмешку таму, хто знаходзіцца побач з вамі.

2. Паведамленне тэмы і мэты.

-З чаго пачынаецца працоўны дзень чалавека, які клапоціцца пра сваё здароўе? ( З зарадкі). Як сумленныя людзі, зробім зарадку і мы.

Пачынаем дзень спачатку

Эх, як весела бруіцца, льецца, булькае вадзіца.

Возьмем шчотку—зубы тром

З мылам мы пад кранам мыем рукі, вушы, твар і шыю.

Чыста мыцца—наша ўмова.

Той, хто чысты,— той здаровы.

Каб не быць слабым і хмурым,

Не цурайся фізкультуры!

-Скажыце, калі ласка, якая часціны мовы прымушае вас выконваць дзеянне? (Дзеяслоў).

Урок у нас незвычайны. Мы адпраўляемся ў горад Дзеяслоў. Адправімся пешшу. А каб падарожжа было цікавым, вызначым маршрут.

Тэма нашага ўрока: Дзеяслоў. Правапіс не (ня) з дзеясловамі. (Запіс у сшыткі)

Вызначым задачы: узнавіць веды пра …дзеяслоў;

вучыцца знаходзіць дзеясловы ў тэксце, утвараць неазначальную форму, правільна пісаць не (ня) з дзеясловамі.

А цяпер глядзім на дошку, дзе абазначаны прыпынкі. Устаём, рухаемся на месцы.

3. Першы прыпынак «Агульнае значэнне дзеяслова».

-Што нас тут чакае? Сёлетняя восень багатая на грыбы, таму мы з вамі таксама будзем збіраць грыбы ў кошык. Грыбы незвычайныя, яны з пытаннямі.

-Што называецца дзеясловам?

-Што дзеясловы могуць абазначаць?

-Якія прыметы мае дзеяслоў?

-Чым з’яўляецца ў сказе?

Грыбы сабралі, рухаемся далей.

Спыняемся на прыпынку «Неазначальная форма дзеяслова». Канверт. Цікава, што там? Хто жадае паглядзець?

Спецыфічныя суфіксы: ць, ці, чы.

Праца ў парах. Два словы замяніць адным.

Узор: зрабіць няправільна—памыліцца.

4. Знаёмства з новай тэмай.

-Працуеце вы добра. Рухаемся далей. Спыняемся на прыпынку… Не (ня) з дзеясловамі.

1. Нездаровіцца, няволіць не бачыў, не знайшоў

2. Недалічваць, недаважыць

Растлумачце прыклады з табліцы. Сфармулюйце правіла.

5. Фарміраванне ўменняў і навыкаў.

-Апошні наш прыпынак «Творчы». Вас чакае гульня «Карэктар». Выпраўце памылкі.

Папрацавалі вы добра. Вяртаемся ў клас.

Ці выканалі мы задачы, пастаўленыя на ўроку? Пра што даведаліся на прыпынках? З якімі цяжкасцямі вы сустрэліся?

6. Дамашняе заданне. Практ. 70.

7. Падвядзенне вынікаў.

А зараз ацаніце сваю працу на ўроку. У вас на парце ляжаць грыбы, напішыце сваё прозвішча і пастаўце сабе адзнаку за ўрок. Абгрунтуйце свой выбар.

-Што называецца дзеясловам?

-Што дзеясловы могуць абазначаць?

-Якія прыметы мае дзеяслоў?

-Чым з’яўляецца ў сказе?

Государственное учреждение образования «Средняя школа № 40 г.Могилева»
г. Могилев, ул. Каштановая, д. 14. регистрационное свидетельство № 7141001062 Государственный регистр информационных ресурсов

Источник

Катэгорыі асобы, ліку і роду дзеяслова

Катэгорыяй асобы выражаюцца адносіны дзеяння і яго стваральніка (суб’екта) да прамоўцы.У залежнасці ад таго, хто ўтварае дзеянне (сам прамоўца, субяседнік або асоба, што не бярэ ўдзел у гаворцы, або тое, пра што гаворыцца), выдзяляюцца адпаведна першая, другая і трэцяя асоба дзеяслова, якія ўваходзяць у больш шырокую катэгорыю персанальнасці, што выражаецца і асабовымі займеннікамі, і іншымі паказчыкамі
(гл.: БОНДАРКО 1971, 47; PERSONALITÄT UND PERSON 1999), або яшчэ ў шырэйшую катэгорыю персанальнасці / імперсанальнасці, што ўключае ў сябе катэгорыі ладу, часу і асобы (гл.: УКРАИНСКАЯ ГРАММАТИКА 1986, 86).

Асобы дзеяслова могуць выступаць у адзіночным і множным ліку, што марфалагічна выражаюцца яго канчаткамі, аналітычна асабовымі займеннікамі, субстантывамі пры выражэнні 3-й асобы адзіночнага і множнага ліку. Катэгорыя асобы не праяўляецца ў дзеясловаў прошлага часу (параўн.: я быў, ты быў, ён быў і інш.). Дзеясловы, значэнні якіх звязаны з дзеяннем ці станам, што ўзнікаюць і існуюць самі па сабе, без канкрэтнага стваральніка, называюцца безасабовымі (параўн.: світае, сутоньваецца, нездаровіцца і інш.). Яны не маюць роду і ліку, выражаюцца формай 3-й асобы адзіночнага ліку абвеснага ладу ўсіх трох форм часу, абазначаюць звычайна прыродныя з’явы, псіхічны ці біялагічны стан чалавека. Як і для іншых марфалагічных катэгорый, для катэгорыі асобы характэрна транспазіцыя: ужыванне адных форм асобы ў значэнні іншых. Так, першая асоба множнага ліку можа ўжывацца ў значэнні першай асобы адзіночнага ліку (так званае аўтарскае мы); форма другой асобы множнага ліку часта выступае для абазначэння асобы адзіночнага ліку (форма ветлівасці), а другая асоба адзіночнага ліку здольна выступаць у абагульненым значэнні (параўн.: Што пасееш, тое і пажнеш, і да т.п.) і г.д. Катэгорыя асобы сумесна з катэгорыяй ладу і часу фарміруюць важнейшую ўласцівасць сказа – прэдыкатыўнасць, ці адносіны да рэчаіснасці.

Марфалагічная катэгорыя ліку ў дзеяслова выражае суадноснасць дзеяння з адным ці некалькімі яго ўтваральнікамі, прадстаўлена двума формамі – адзіночным і множным лікам, што звычайна дубліруе форму ліку адпаведнага субстантыва, разам з якім дзеяслоў утварае ядро выказвання. Канчаткі дзеяслова, што ўказваюць на лік, адначасова рэалізуюць і катэгорыю асобы (параўн.: слухаю – слухаем, слухаеш – слухаеце і інш.). У безасабовых дзеясловаў адсутнічае катэгорыя ліку, бо няма супрацьпастаўлення адзіночны / множны лік; яны ўжываюцца толькі ў форме адзіночнага ліку. Катэгорыя ліку з’яўляецца граматычнай, бо не заўсёды адпавядае рэальнаму ліку, напрыклад, пры ўжыванні ветлівага Вы, пры апусканні ў маўленні асобы выказвання (параўн.: вам тэлефанавалі і інш.).

Гэтаксама як і катэгорыя ліку, катэгорыя роду ў дзеяслова дубліруе адпаведны род тых субстантываў, з якімі спалучаецца ў межах сказа ці суадносіцца ў дыскурсе. Катэгорыя роду праяўляецца ў дзеясловаў прошлага часу нулявым канчаткам (мужчынскі род), канчаткам -а (жаночы род), канчаткам -о (ніякі род), які адначасова ўказвае і на катэгорыю ліку. Формы роду звязаны і з той катэгорыяй асобы, якая для мужчынскага і жаночага роду звычайна не рэалізуецца ў 3-й асобе дзеяслова, што стасуецца пераважна з формамі ніякага роду, ужываецца ў беларускай мове як правіла ў дачыненні да безасабовых дзеясловаў.

Спражэнне дзеясловаў

Такім чынам, для дзеясловаў першага і другога спражэння характэрны наступныя канчаткі (гл.: БЕЛАРУСКАЯ ГРАМАТЫКА 1994, 202).

Канчаткі абодвух тыпаў спражэння маюць дзеясловы бегчы, есці, даць, якія называюцца разнаспрагальнымі.

Дзеепрыметнік

Дзеепрыметнікі звычайна адносяць да дзеяслоўных форм са значэннем прыкметы, якая праяўляецца ў часе (працэсуальная прыкмета). Значэнне прыкметы і часу робяць гэтую форму дзеяслоўна-іменнай, што падмацоўваецца наяўнасцю ў дадзеный форме дзеяслоўных катэгорый часу, трывання, стану і іменных катэгорый роду, ліку, склону. Дзеепрыметнікі адрозніваюцца ад дзеясловаў тым, што не маюць форм асобы і ладу, а ад прыметнікаў тым, што не маюць формаў суб’ектыўнай ацэнкі. Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу могуць мець кароткія формы (параўн.: кніга прачытана і інш.), якія, аднак, малаўжывальныя ў сучаснай беларускай мове (параўн.: ЛЯОНЧАНКА 1957, 25), хаця раней (у старабеларускай мове) яны даволі шырока выкарыстоўваліся ў якасці прэдыкатываў (гл.: ЖУРАЎСКІ 1967, 280).

Інфінітыў і дзеепрыслоўе

Дзеепрыслоўе ўключае ў сябе нязменныя формы дзеясловаў, якія абазначаюць дадатковыя дзеянні пры галоўным дзеянні, выражаным выказнікам. З генетычнага пункту гледжання дзеепрыслоўі ўзніклі ад кароткіх дзеепрыметнікаў незалежнага стану цяперашняга і прошлага часу (гл.: БУЛЫКА, ЖУРАЎСКІ, КРАМКО 1979, 397). Дзеепрыслоўе, як вынікае з яго назвы, сумяшчае рысы дзеяслова і прыслоўя: :падобна дзеяслову яно мае закончанае і незакончанае трыванне (параўн.: чытаючы – прачытаўшы і інш.), можа быць зваротным і незваротным (параўн.: мыючы – мыючыся і інш.), пераходным і непераходным (параўн.: слухаючы лекцыю – стоячы наверсе і інш.), мае толькі незалежны стан (параўн.: узяўшыся за рукі і інш.), але не мае формы часу, якая злілася ў ім з катэгорыяй трывання. Падобна прыслоўю, дзеепрыслоўе выконвае ў сказе сінтаксічную ролю акалічнасці, паясняе дзеяслоў-выказнік, не змяняецца. У некаторых паўночна-заходніх гаворках Беларусі дзеепрыслоўе закончанага трывання ўжываецца ў функцыі выказніка, тыпу тут ручай перасохшы, ён быў прыехаўшы і да т.п. (гл.: АНІЧЭНКА 1973, 108). Пры ўжыванні з паясняльнымі словамі дзеепрыслоўе ўтварае спалучэнне, якое выступае ў сінтаксічнай функцыі аднаго члена сказа (акалічнасці), выдзяляецца на пісьме коскай (коскамі). У сказе дзеепрыслоўе кіруе субстантывамі, можа паясняцца прыслоўямі (параўн.: хутка ідучы і інш.) і пераходзіць у прыслоўі пры перадачы прыкметы дзеяння (параўн.: стаяў не рухаючыся = стаяў нерухома і інш.). Дзеепрыслоўе ў сказе выражае дадатковае дзеянне, што, як і асноўнае дзеянне, утвараецца адной асобай, прадметам, з’явай.

Прыслоўе

Часціна мовы, якая абазначае разнастайныя прыкметы дзеянняў, стану, якасцяў прадмета ў адносінах да дзеяслова (дзеепрыслоўя), прыметніка (дзеепрыметніка), назоўніка, а таксама і да другога прыслоўя. У параўнанні са словамі іншых знамянальных часцін мовы прыслоўе з’яўляецца найменш граматычным, бо не скланяецца, не спрагаецца, не мае марфалагічных катэгорый роду, ліку, склону, часу, трывання, ладу і інш. Аднак у вялікай групы прыслоўяў, якія адносяцца да разраду якасных, адзначаюцца ступені параўнання і формы суб’ектыўнай ацэнкі, чым выражаецца розная ступень якасці ці ўласцівасці пэўнай прыкметы, што пряўляецца марфалагічна ў формах вышэйшай найвышэйшай ступеняў параўнання.

Паводле свайго значэння прыслоўі дзеляцца наякасныя з граматычнымі характарыстыкамі ступеней параўнання і суб’ектыўнай ацэнкі (параўн.: проста – просценька – прасценечка і да т.п.), колькасныя,што выражаюць дзеянне і прыкмету па ступені іх праяўлення (параўн.: багата, крыху і інш.),акалічнасныя,што членяцца на прыслоўі месца(параўн.: блізка, далёка і інш.), часу(параўн.: даўно, заўтра і інш.), прычыны(параўн.: згарача, спрасонку і інш.),мэты (параўн.: знарок, назло і інш.),якасна-акалічнасныя,у якіх сумяшчаецца значэнне якасных і акалічнасных прыслоўяў(параўн.: бягом, па-брацку і інш.).

Па сваёй дэрывацыйнай структуры прыслоўі падзяляюцца наневытворныя(нематываваныя, тыпу куды, дзе і да т.п.) івытворныя(матываваныя знамянальнымі словамі ўсіх іншых часцін мовы, ад якіх яны паходзяць, тыпу вясной, хутка, утрох, па-мойму і інш.). Прыслоўі, якія непасрэдна абазначаюць прыкметы, адносяцца да знамянальных, а якія толькі ўказваюць на іх – да займеннікавых (параўн.: тут, тады, калі і інш.). Граматычная транспазіцыя прыслоўяўпраяўляецца ў тым, што яны даволі шырока могуць выкарыстоўвацца ў значэнні іншых часцін мовы: назоўнікаў (параўн.: залатое учора не вернецца да нас і інш.), прыназоўнікаў (параўн.: хадзіць вакол дома і інш.), часціц (параўн.:Заняткі пачнуцца роўна а другой гадзіны і інш.), мадальных слоў (параўн.: Безумоўна, мы яшчэ сустрэнемся і інш.), злучнікаў (параўн.: Не ведаў, дзе знаходзіцца і інш.), прэдыкатываў (параўн.: Для мяне гэта даволі рана і інш.). Семантычная транспазіцыя праяўляецца ў выкарыстанні слоў адных тэматычных груп у значэнні іншых, напрыклад, прыслоўі месца могуць ужывацца ў значэнні прыслоўяў часу (параўн.: там, пасля і інш.).

Прыслоўі шырока выкарыстоўваюцца для ўтварэння слоў іншых знамянальных часцін мовы з дапамогай разнастайных афіксаў: назоўнікаў (параўн.: вакол – ваколіца і інш.), займеннікаў (параўн.: чамусьці, па-іхняму, зусім і інш.), прыметнікаў (параўн.: заўтра – заўтрашні і інш.), дзеясловаў (параўн.: даволі – задаволіць і да т.п.), іншых прыслоўяў (параўн.: учора – заўчора і інш.), а таксама незнамянальных слоў (гл.: ВИНОГРАДОВ 1972, 313–318; БУРАК 1985, 182–184). У ролі прыслоўяў выкарыстоўваюцца фразеалагізмы тыпу час ад часу, ні сном ні духам і інш., службовыя часціны мовы ў пэўных кантэкстах (хто за, хто ўстрымаўся, хто супраць і інш.), а таксама неспрагальныя дзеяслоўныя формы тыпу загадзя, нехаця, жартуючы, чуць і інш. (гл.: ШУБА 1962, 177–182).

Службовыя часціны мовы

Дадзеныя словы характарызуюцца тым, што не маюць намінатыўнага значэння, выкарыстоўваюцца ў мове для сувязі знамянальных слоў, з’яўляюцца граматычна нязменнымі, нешматлікімі, але шырока ўжывальнымі. Да службовых часцін мовы адносяцца прыназоўнікі і злучнікі. Прыназоўнікі выкарыстоўваюцца для падпарадкавальнай сувязі галоўнай і залежнай лексемы ў словазлучэннях, выражаюць разнастайныя сінтаксічныя адносіны, у якіх адлюстроўваюцца пэўныя знешнія сувязі паміж адпаведнымі рэаліямі: прасторавыя (параўн.: выехаць з горада, пайсці ў лес і інш.), часовыя (параўн.: з дня ў дзень, перад навальніцай і інш.), аб’ектныя (параўн.: стукаць у дзверы, марыць пра волю і інш.), меры і ступені (параўн.: турбот па горла, шчасце без меры і інш.), прыналежнасці (параўн.: гузік ад кашулі, кніга з бібліятэкі і інш.), мэты (параўн.: хадзіць па грыбы, падрыхтаваць да экзаменаў і інш.), прычыны (параўн.: зачырванець ад хвалявання, скакаць ад радасці і інш.), атрыбутыўнасці (параўн.: торт з крэмам, галава без розуму і інш.), спосабу дзеяння (параўн.: адказваць без падрыхтоўкі, працаваць з натхненнем і інш.), кампаратыўныя (параўн.: мацнейшы за мяне, вышэйшы супраць бацькі і інш.). Назва дадзенага лінгвістычнага тэрміна з’яўляецца матываванай, бо ў беларускай мове словы гэтай непаўназначнай часціны мовы ўжываюцца ў спалучэннях слоў іншых граматычных разрадаў (уключна назоўнікі) іменна з назоўнікам (субстантывам), які граматычна падпарадкоўваецца ім. Прычым кіраваць субстантывам можа кожнае знамянальнае слова пры дапамозе прыназоўніка: дзеяслоў (параўн.: дзякаваць за падарунак і інш.), назоўнік (параўн.: паход па мясцінах і інш.), прыметнік (параўн.: лепшы за нас і інш.), прыслоўе (параўн.: высока над намі і інш.), лічэбнік (параўн.: двое з адной школы і інш.), займеннік (параўн.: я з сябрам і інш.).

Адцягненае значэнне прыназоўнікаў служыць асновай полісеміі многіх з іх (параўн.: выйсці на работу, спадзявацца на поспех, ехаць на аўтобусе, быць на месцы і інш., дзе прыназоўнік на выражае розныя семантыка-граматычныя адносіны паміж паўназначнымі словамі). Высокая частотнасць прыназоўнікаў
(у лік першых дзесяці самых ужывальных слоў беларускай мастацкай прозы, паэзіі, а таксама фальклору ўваходзіць чатыры прыназоўнікі у, на, за, а; гл.: МАЖЭЙКА, СУПРУН 1976; МАЖЭЙКА, СУПРУН 1982; МАЖЭЙКА, СУПРУН 1992), што служыць прычынай іх многазначнасці. Так у спецыяльным слоўніку прыназоўнікаў для у зафіксавана 57 значэнняў, на –
47 значэнняў, з – 38 значэнняў (гл.: ШУБА 1993).

Па свайму паходжанню прыназоўнікі падзяляюцца на невытворныя (параўн.: за, без, на, пры, для і інш.) і вытворныя, да якіх адносяцца прыназоўнікі, што генетычны звязаны з іншымі часцінамі мовы, у прыватнасці, з прыслоўямі (параўн.: абапал дарогі, вакол дрэва і інш.), назоўнікамі (параўн.: у час адпачынку, па прычыне гэтага і інш.), дзеясловамі (параўн.: нягледзячы на цяжкасці, дзякуючы табе і інш.). Па вонкавай структуры прыназоўнікі падзяляюцца на простыя (параўн.: для, пры, над і інш.), складаныя (параўн.: па—над, з-за і інш.), састаўныя (параўн.: на чале з, у залежнасці ад і інш.). Прыназоўнікі могуць ужывацца з адным склонам, кіраваць ім : родны склон – ад, без, да, дзеля, для, ля, каля, з-за, з-пад, з-над, заміж, паміма, акрамя, апрача, без, замест, звыш, наконт, накшталт, паводле, падчас, сярод, на працягу, за кошт, на аснове, за выключэннем і інш.; давальны склон – адпаведна, дзякуючы, згодна, к, насустрач, насуперак, паралельна, услед і інш.; вінавальны склон – нягледзячы на, пра, праз, цераз, у адказ на; творны склон – згодна з, на чале з, па-за, поруч з, разам з, следам за, у сувязі з і інш.

З двума склонамі ўжываюцца прыназоўнікінад, пад, перад(вінавальны і творны), аб, на, пры(вінавальны і месны), паміж(родны і творны), паўз, скрозь(родны і вінавальны), упоперак(родны і давальны). З формамі трох склонаў выкарыстоўваюцца прыназоўнікіз, за, між(родны, вінавальны, творны), па(давальны, вінавальны, месны), у (родны, вінавальны, месны).Многія прыназоўнікі ўступаюць у сінанімічныя адносіны паміж сабой (параўн.: на полі – у полі, пасля вайны – па вайне, пра яе – аб ёй і інш.), могуць ужывацца ў розных варыянтах (параўн.: к – ка, над – нада, з – са, у – ва і інш.; гл.: ШУБА 1971. 21 –46).

Злучнік – непаўназначнае службовае слова, якое звязвае лексемы ў сказе, а сказы ў тэксце, выражае паміж імі граматычныя і семантычныя адносіны, выконвае сінтаксічную, арганізацыйную ролю. З улікам менавіта сінтаксічных функцый злучнікі падзяляюцца на злучальныя, што служаць для аб’яднання сінтаксічна раўнапраўных адзінак мовы (слоў, словазлучэнняў, сказаў), падпарадкавальныя, якія выкарыстоўваюцца для сувязі сінтаксічна нераўнапраўных кампанентаў (частак складаназалежнага сказа). Сярод злучальных выдзяляюцца спалучальныя і, ды (у значэнні і ), як …так, ні …ні, супастаўляльныя, а, аднак, але, ды (у значэнні але), затое, не толькі … але, размеркавальныя або, ці, або … або, ці … ці і інш. Сярод падпарадкавальных адрозніваюць тлумачальныя (што, як, чым), прычынныя (бо, таму што і інш.), часавыя ( калі, як, пакуль і інш.), умоўныя (каб, калі б, раз і інш,), мэтавыя (для, каб, абы і інш.), выніковыя (дык, то і інш.), уступальныя (хоць, няхай і інш.), параўнальныя (як, чым, нібы і інш.). Злучнікі могуць быць полісемантычнымі, выражаць, напрыклад, і раўнапраўныя адносіны паміж часткамі выказвання, і супастаўляльныя (параўн.: я ды ён ; не я, ды ён і інш.), часовыя і ўмоўныя (параўн.: наведаю, калі буду мець час; калі не дамовімся, будзе кепска і інш.).

З генетычнага пункту гледжання злучнікі падзяляюцца на невытворныя (параўн.: а, і, але, ды і інш.) і вытворныя, што паходзяць ад слоў іншых часцін мовы : займеннікаў (параўн.: што, таму што і інш.), прыслоўяў (параўн.: калі, пакуль, як і інш.), дзеясловаў (параўн.: няхай, хаця і інш.), часціц (параўн.: ці, быццам і інш.). Па сваёй знешняй структуры злучнікі дзеляцца на простыя (параўн.: і, што, каб і інш.) і састаўныя, якія складаюцца з некалькіх слоў (параўн.: таму што, для таго каб і інш.). Па спосабу ўжывання сярод злучнікаў выдзяляюцца адзіночныя (параўн.: а, бо, чым і інш.), парныя ( параўн.: не толькі … але і, калі … то і інш.), паўторныя (параўн.: то … то, ці … ці і інш.). Амонімамі злучнікаў што, калі, чым, як і інш. у складаназалежных сказах выступаюць злучальныя словы, якія выконваюць роль членаў сказа і адносяцца да пэўных знамянальных часцін мовы. Злучнікі могуць быць стылістычна нейтральнымі, ужывацца ва ўсіх сацыяльных функцыях маўлення (параўн.: але, і, калі і інш.), размоўнымі, выкарыстоўвацца пераважна ў вусным маўленні (параўн.: дык, дарма што і інш.), кніжнымі, ужывацца, як правіла, у афіцыйным стылі, пісьмовым тэксце (параўн.: у сувязі з тым што, нягледзячы на тое што і інш.).

Да непаўназначных часцін мовы адносяцца і звязкі, якія маюць дзеяслоўнае паходжанне, выражаюць граматычныя катэгорыі часу, ладу састаўнога выказніка, чым і адрозніваюцца ад іншых службовых слоў. У процілегласць звязкам, што служаць першай часткай састаўнога выказніка, іншыя словы, якія выступаюць у ролі другой часткі састаўнога выказніка, належаць да неспрагальных слоў, суадносяцца з дзейнікам праз звязку, нясуць часта пры гэтым асноўную сэнсавую нагрузку дадзенага члена сказа. Лексічнае значэнне звязак можа захоўвацца па-рознаму, у залежнасці ад чаго яны падзяляюцца на знамянальныя (напрыклад, дзеясловы руху або стану, параўн.: Ён вярнуўся задаволены і інш.), поўзнамянальныя (дзеясловы тыпу стаць, рабіцца, з’яўляцца і інш., параўн.: Ён з’яўляецца чэмпіёнам краіны і інш.), незнамянальныя – формы дзеяслова быць, тыпу Ён быў узрушаны і інш.

Часціцы і мадальныя словы

Часціцы– дапаможныя словы, якія надаюць дадатковыя кантэкстуальныя сэнсавыя адценні словам, словазлучэнням, сказам, актуалізуюць іх семантычны патэнцыял. У адрозненне ад такіх непаўназначных слоў, як прыназоўнікі, злучнікі, што выконваюць пераважна сінтаксічныя функцыі, часціцы адыгрываюць роль своеасаблівага семантычнага каментатара іншых знамянальных моўных адзінак. У адпаведнасці з гэтай роляй яны падзяляюцца на тры асноўныя сэнсавыя групы, унутры якіх звычайна вылучаюць больш дэталёвыя падгрупы. Гэтыя групы ўключаюць, па-першае, часціцы, што выражаюць дадатковыя семантычныя адценні, па-другое, часціцы, якія выражаюць мадальныя адценні, па-трэцяе, часціцы, што абазначаюць эмацыянальна-экспрэсіўныя адценні (гл.: КИСЕЛЕВ 1976).

Па свайму паходжанню часціцы падзяляюцца на невытворныя(параўн.: і, а, але, вунь, жа, не і інш.)і вытворныя,якія суадносяцца з адпаведнымі паўназначнымі словамі, а таксама з выклічнікамі (параўн.: выключна, гэта, давай, ах, ну, так і інш.). Праз спалучэнні дзвюх і болей аднаслоўных часціц утвараюцца састаўныя часціцы, што надаюць, як правіла, выказванню павышаную экспрэсію (параўн.: дык вось, абы толькі, куды там і інш.).

Да мадальных слоў у беларускай мове адносяцца нязменныя лексічныя адзінкі, якія выражаюць адносіны прамоўцы да рэчаіснасці ці да выказанага паведамлення. Мадальнасць з’яўляецца глабальнай семантыка-граматычнай катэгорыяй (гл.:MODALITÄT UND MODUS 1994), якая можа выражацца граматычнымі формамі (катэгорыя ладу), дзеясловамі, часціцамі. Мадальныя словы ўключаюць у свой склад нязменныя моўныя адзінкі тыпу безумоўна, бясспрэчна, відавочна, мабыць, напэўна, сапраўды і інш., з дапамогай якіх перадаюцца разнастайныя значэні даверу / недаверу, пэўнасці / няпэўнасці, магчымасці / немагчымасці і г.д. Большасць мадальных слоў паходзіць ад слоў іншых часцін мовы, але практычна страціла іх зыходнае лексічнае значэнне, зрабілася, па сутнасці, іх амонімамі (параўн., напрыклад: назоўнікі праўда, факт і інш., кароткія прыметнікі вядома, магчыма і інш., прыслоўі зразумела, відавочна і інш., дзеясловы здаецца, мусіць і інш. і суадносныя з гэтымі рознымі часцінамі мовы адпаведныя мадальныя словы). Пры пераходзе лексем згаданага тыпу да мадальных слоў страчваецца іх граматычная зменнасць, мадальныя словы замацоўваюцца ў мове адной якой-небудзь формай. У якасці мадальных могуць ужывацца ўстойлівыя словазлучэнні тыпу па ўсёй верагоднасці, можа быць і інш. У сказе мадальныя словы сінтаксічна не звязваюцца з іншымі членамі сказа, што падмацоўваецца іх выдзяленне на пісьме знакамі прыпынку, а ў вусным маўленні – адпаведнай інтанацыяй.

Источник